Έλεν Κέλερ, Πρόσωπα

Έλεν Κέλερ: Το μοναδικό «θαύμα θέλησης» μιας κλασικής επαναστατικής συνείδησης

Τα προσωπικά επιτεύγματα και η ευρύτατη κοινωνική προσφορά της τυφλοκωφής αμερικανίδας Έλεν Κέλερ υπερέβησαν κατά πολύ το οτιδήποτε στις μέρες της θεωρείτο δυνατό (εφικτό) για έναν άνθρωπο που συνδύαζε απώλεια όρασης και ακοής. Τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον η διάσημη αμερικανίδα τυφλοκωφή χαρακτηρίστηκε ως το μεγαλύτερο “θαύμα θέλησης” του 20ου αιώνα. Ήταν και είναι άραγε η Κέλερ αυτό που την χαρακτήρισε και χαρακτηρίζει; Ήταν και είναι το μεγαλύτερο θαύμα θέλησης του εικοστού αιώνα; Ήταν και είναι ακριβής ο χαρακτηρισμός; Η θετική απάντηση έχει αξία, το ΝΑΙ έχει σημασία, ο χαρακτηρισμός υπερβαίνει το τυπικό σύνδρομο θαυμασμού των αδαών ενώπιον επιτευγμάτων που για τα μέτρα των γνώσεών τους κρίνονται μεταφυσικά, μόνο αν προσεγγίσουμε την προσωπικότητα της Κέλερ με φυσικό ανθρώπινο μέτρο. Ας το επιχειρήσουμε.

   

Γενικά: Ο συντηρητικός τρόπος μέσω των οποίων οι υστερόβουλοι “θαυμαστές των διακεκριμένων αναπήρων” αποδίδουν την προσωπικότητα της  Έλεν Κέλερ, παραπέμπει στα τυπικά χαρακτηριστικά μιας “γυναίκας – θαύματος” και προσπερνάει κρίσιμα στοιχεία της προσωπικότητάς της που αποδεικνύουν μια βαθιά ώριμη – επαναστατική συνείδηση. Η Έλεν Κέλερ αδιαμφισβήτητα επέτυχε θαύματα σε ότι αφορά την εκπαιδευτική της πορεία και ωρίμανση με κριτήριο τους περιορισμούς των καιρών της εμβαθύνοντας και διευρύνοντας κοινωνικά την περιορισμένη έως τότε ενταξιακή συνείδηση και γνώση, όμως τα μέτρα της θέλησής της δεν μπορούν να κρίνονται αποκλειστικά από το εκπαιδευτικό της παράδειγμα. Το εκπαιδευτικό θαύμα για τα μέτρα των καιρών της που επέτυχε η αμερικανίδα τυφλοκωφή ήταν και (πρέπει να) είναι - κατανοείται ως προϊόν και συνάμα προαπαιτούμενο της βαθιάς επαναστατικής της συνείδησης. Η σχέση  είναι αμφιμονοσήμαντη (το εκπαιδευτικό θαύμα είναι προϊόν της βαθιάς επαναστατικής συνείδησης η οποία για να μπορέσει να εκφραστεί έπρεπε να προηγηθεί το εκπαιδευτικό θαύμα), όταν παραγνωρίζεται και/ή υποτιμάται η μια πλευρά της ο χαρακτηρισμός “θαύμα θέλησης” που δίδεται στην Κέλερ είναι κοινωνικά άκυρος.

Το εκπαιδευτικό “θαύμα” της Κέλερ : Αφού ξεκαθαρίσαμε τα “γενικά” ας δούμε τα σχετικά με το ειδικό εκπαιδευτικό θαύμα της Κέλερ, αξιοποιώντας υλικό από τα ουκ ολίγα αφιερώματα που έχουν κατά καιρούς γίνει. Ξεκινάμε από μια φράση της νηπιαγωγού Βούλας Παπαδοπούλου δημοσιευμένη στο περιοδικό ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ, Μάρτιο του 1980: “Δεν έβλεπε, δεν άκουγε, δεν μιλούσε. Ο λεγόμενος αισθητός κόσμος την κρατούσε σε απόσταση. Και τότε η Κέλερ έδωσε την καρδιά, το νου της, την θέλησή της σε έναν άλλο κόσμο πνευματικό, που της αποκάλυψε ένα υπέροχο μεγαλείο. Προχώρησε και προχωρούσε πάντα μπροστά, αφήνοντας κατάπληκτους αυτούς που την παρακολουθούσαν από κοντά”. Και λίγο παρακάτω: “Τα επιτεύγματα της Κέλερ αγγίζουν την έννοια του θαύματος, μιας και η απώλεια όρασης και ακοής λόγω οστρακιάς πριν καν τα 2 της χρόνια το 1882, καθιστούσαν και πιθανώς εξακολουθούν να καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση την προσαρμογή στις ανάγκες της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Έχει ειπωθεί για την περίπτωσή της, ότι η εκπαιδευτική της πορεία προϋπόθετε την δύναμη ενός μεταφορέα, την υπομονή ενός ανθρακωρύχου, την απόφαση ενός αγωνιστή και την λεπτότητα ενός ποιητή”.
 

Οι αναφορές στο εκπαιδευτικό “θαύμα” της Κέλερ δεν θα μπορούσαν να μη συμπεριλαμβάνουν την ειδική ενισχυτική παρουσία του εκπαιδευτικού ρόλου, προσωποποιημένη στην ομολογουμένως εκπληκτική για τα μέτρα των καιρών της προσωπική της δασκάλα Άννα Σάλιβαν. Όπως χαρακτηριστικά οι βιογράφοι της Κέλερ αναφέρουν “η θεωρητικά μέχρι τότε μη εκπαιδεύσιμη Κέλερ μορφώθηκε και διακρίθηκε σε σπουδές φιλοσοφίας, μαθηματικών και φιλολογίας. Η νεαρή κοπέλα που δεν έβλεπε, δεν άκουγε, δεν μιλούσε, έμαθε 5 γλώσσες, την αρχαία ελληνική, την λατινική, την αγγλική, την γαλλική, την γερμανική”.
 

Το εκπαιδευτικό θαύμα της Κέλερ δεν εξαντλείται στην οριακή για τα μέτρα των καιρών της ανάπτυξη των δυνατοτήτων της, συμπληρώνεται από τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στους κοινωνικούς αγώνες και προσπάθειες με στόχο την ευρύτερη (γενική) κοινωνική συνείδηση των δυνατοτήτων που η “ειδική” περίπτωσή της πιστοποίησε. Η Έλεν Κέλερ ήταν για μια δεκαπενταετία πρόεδρος της εταιρίας “Τζον Μίλτον” που είχε ως αντικείμενο την μόρφωση 300.000 τυφλών στις ΗΠΑ και περίπου άλλων 15.000.000 στον υπόλοιπο κόσμο. Ταξίδεψε σε όλες τις άκρες της γης, γνωρίστηκε και συνεργάστηκε με τους σημαντικότερους των καιρών της συγγραφείς όπως ο Τουέν και ο Σο. Συνέγραψε ουκ ολίγα τον αριθμό κείμενα , συγγράμματα και βιβλία. Σημαντικότερο και πλέον προβεβλημένο όλων ήταν το υπό τον τίτλο “Η ιστορία της ζωής μου” που κυκλοφόρησε το 1902 όταν η Κέλερ ήταν μόλις 20 χρόνων και το οποίο έγινε και κινηματογραφική ταινία με πρωταγωνίστρια την ίδια.

Ο αυτοπροσδιορισμός της Κέλερ: Η πλέον αποκαλυπτική – εξομολογητική φράση της Κέλερ  την εποχή της παγκόσμιας αναγνώρισής της, είναι χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο η διάσημη αμερικανίδα τυφλοκωφή αντιλαμβανόταν τον πρωταγωνιστικό της ρόλο: “Αφού δεν υπάρχει βασιλικός δρόμος για την κορυφή χρειάζεται να προχωρώ με δυσκολία το ανηφορικό μονοπάτι. Πολλές φορές γλιστράω προς τα πίσω, πέφτω, σηκώνομαι όμως γρήγορα και τρέχω ενάντια στα εμπόδια. Συχνά χάνω για λίγο την διάθεσή μου, αλλά την ξαναβρίσκω και την κρατώ πιο σφικτά. Σέρνομαι τότε αποφασιστικά προς τα πάνω, κερδίζω κάτι λίγο, αναθαρρώ, παίρνω πιο πολύ ζήλο, ανεβαίνω ψηλότερα και τότε αρχίζω να βλέπω τον ορίζοντα να πλαταίνει. Ο κάθε προσωπικός αγώνας που δίνεται είναι από μόνος του μια νίκη”. Είναι προφανές ότι ο αυτοπροσδιορισμός της Κέλερ στο ελάχιστο δεν παραπέμπει στο μοντέλο της “γυναίκας – θαύματος” που διακρίνεται από τις ειδικές ικανότητές της. Αντίθετα παραπέμπει στις πλέον χαρακτηριστικές της Ιστορίας επαναστατικές συνειδήσεις και στις διαδικασίες ολοκλήρωσης και ωρίμανσής τους.

Η επαναστατική προσωπικότητα της Κέλερ: Ενδεικτικά πιστοποιητικά του βαθιά προοδευτικού χαρακτήρα και της συγκρουσιακής προσωπικότητας της Κέλερ, κομίζουμε από τη μια και μοναδική της επίσκεψη, σε χρόνια εμφύλιο-πολεμικά δίσεκτα, το Νοέμβριο του 1946. Μετά το πέρας της επίσκεψης η Κέλερ απευθύνεται με επιστολή της προς τους οικοδεσπότες της (Διοίκηση Φάρου Τυφλών) και αντί των “τυπικών” ευχαριστηρίων προς τους “άρχοντες της ψωροκώσταινας”, αντί των αναμενόμενων από μια διάσημη αμερικανίδα που επισκέφτηκε την “πτωχή πλην τίμια” Ελλάδα στους χρόνους της απροσχημάτιστης εξάρτησής της, διατυπώνει λόγο … αγενέστατα επαναστατικό: “Όταν σκέπτομαι την εγκληματικά ανόητη πολιτική των συμμάχων σχετικά με την αποκατάσταση της μοναρχίας στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο, θυμώνω πολύ. Ό,τι μεθοδεύτηκε και έγινε σήμαινε την επιστροφή των αντιδραστικών δυνάμεων που ποδοπατούν τις αξίες για τις οποίες – υποτίθεται – πολεμήσαμε στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο: ελεύθερο λόγο, τύπο, απελευθέρωση από τον φόβο και την τυραννία. Αναρωτιέμαι σε τι άραγε ωφελεί τον ελληνικό λαό η μόνο τυπική εθνική ανεξαρτησία αν του αρνούνται αυτά τα ανθρώπινα δικαιώματα...” Σε ότι δε αφορά την επικυρίαρχο της πτωχής πλην τίμιας Ελλάδας γενέθλια χώρα της, η Κέλερ απευθυνόμενη στους κυριαρχούμενους αποτιμά: “ Από τις ανεπαρκείς και αντιδραστικές διοικήσεις των ΗΠΑ και τους ανά τον κόσμο εντολοδόχους τους γίνεται κάθε προσπάθεια να καταπνιγεί ο ριζοσπαστισμός. Μπορώ και θέλω να ελπίζω όμως, ότι οι άνθρωποι θα ξεσηκωθούν πριν να είναι πολύ αργά για να υποστηρίξουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια”.

 

Επιμύθιο: Αδιαμφισβήτητα η αμερικανίδα τυφλοκωφή Έλεν Κέλερ ήταν ένα από τα πολύ μεγάλα “θαύματα θέλησης” του προηγούμενου αιώνα. Θαύμα κρινόμενο με μέτρα φυσικά ανθρώπινα, όχι με … ειδικά, μεταφυσικά. Και όπως όλα τα θαύματα που κρίνονται με ανθρώπινο μέτρο, έτσι και αυτό εμπεριείχε ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό του – ικανή και αναγκαία συνθήκη ύπαρξής του – την βαθιά ανατρεπτική – επαναστατική συνείδηση. Τα ανθρώπινα “θαύματα” (που καμία σχέση δεν έχουν με τα μεταφυσικά), είναι εξ ορισμού σκέψη και πράξη επαναστατική!

Έλεν Κέλερ: Το μοναδικό «θαύμα θέλησης» μιας κλασικής επαναστατικής συνείδησης

Τα προσωπικά επιτεύγματα και η ευρύτατη κοινωνική προσφορά της τυφλοκωφής αμερικανίδας Έλεν Κέλερ υπερέβησαν κατά πολύ το οτιδήποτε στις μέρες της θεωρείτο δυνατό (εφικτό) για έναν άνθρωπο που συνδύαζε απώλεια όρασης και ακοής. Τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον η διάσημη αμερικανίδα τυφλοκωφή χαρακτηρίστηκε ως το μεγαλύτερο “θαύμα θέλησης” του 20ου αιώνα. Ήταν και είναι άραγε η Κέλερ αυτό που την χαρακτήρισε και χαρακτηρίζει; Ήταν και είναι το μεγαλύτερο θαύμα θέλησης του εικοστού αιώνα; Ήταν και είναι ακριβής ο χαρακτηρισμός; Η θετική απάντηση έχει αξία, το ΝΑΙ έχει σημασία, ο χαρακτηρισμός υπερβαίνει το τυπικό σύνδρομο θαυμασμού των αδαών ενώπιον επιτευγμάτων που για τα μέτρα των γνώσεών τους κρίνονται μεταφυσικά, μόνο αν προσεγγίσουμε την προσωπικότητα της Κέλερ με φυσικό ανθρώπινο μέτρο. Ας το επιχειρήσουμε.

   

Γενικά: Ο συντηρητικός τρόπος μέσω των οποίων οι υστερόβουλοι “θαυμαστές των διακεκριμένων αναπήρων” αποδίδουν την προσωπικότητα της  Έλεν Κέλερ, παραπέμπει στα τυπικά χαρακτηριστικά μιας “γυναίκας – θαύματος” και προσπερνάει κρίσιμα στοιχεία της προσωπικότητάς της που αποδεικνύουν μια βαθιά ώριμη – επαναστατική συνείδηση. Η Έλεν Κέλερ αδιαμφισβήτητα επέτυχε θαύματα σε ότι αφορά την εκπαιδευτική της πορεία και ωρίμανση με κριτήριο τους περιορισμούς των καιρών της εμβαθύνοντας και διευρύνοντας κοινωνικά την περιορισμένη έως τότε ενταξιακή συνείδηση και γνώση, όμως τα μέτρα της θέλησής της δεν μπορούν να κρίνονται αποκλειστικά από το εκπαιδευτικό της παράδειγμα. Το εκπαιδευτικό θαύμα για τα μέτρα των καιρών της που επέτυχε η αμερικανίδα τυφλοκωφή ήταν και (πρέπει να) είναι - κατανοείται ως προϊόν και συνάμα προαπαιτούμενο της βαθιάς επαναστατικής της συνείδησης. Η σχέση  είναι αμφιμονοσήμαντη (το εκπαιδευτικό θαύμα είναι προϊόν της βαθιάς επαναστατικής συνείδησης η οποία για να μπορέσει να εκφραστεί έπρεπε να προηγηθεί το εκπαιδευτικό θαύμα), όταν παραγνωρίζεται και/ή υποτιμάται η μια πλευρά της ο χαρακτηρισμός “θαύμα θέλησης” που δίδεται στην Κέλερ είναι κοινωνικά άκυρος.

Το εκπαιδευτικό “θαύμα” της Κέλερ : Αφού ξεκαθαρίσαμε τα “γενικά” ας δούμε τα σχετικά με το ειδικό εκπαιδευτικό θαύμα της Κέλερ, αξιοποιώντας υλικό από τα ουκ ολίγα αφιερώματα που έχουν κατά καιρούς γίνει. Ξεκινάμε από μια φράση της νηπιαγωγού Βούλας Παπαδοπούλου δημοσιευμένη στο περιοδικό ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ, Μάρτιο του 1980: “Δεν έβλεπε, δεν άκουγε, δεν μιλούσε. Ο λεγόμενος αισθητός κόσμος την κρατούσε σε απόσταση. Και τότε η Κέλερ έδωσε την καρδιά, το νου της, την θέλησή της σε έναν άλλο κόσμο πνευματικό, που της αποκάλυψε ένα υπέροχο μεγαλείο. Προχώρησε και προχωρούσε πάντα μπροστά, αφήνοντας κατάπληκτους αυτούς που την παρακολουθούσαν από κοντά”. Και λίγο παρακάτω: “Τα επιτεύγματα της Κέλερ αγγίζουν την έννοια του θαύματος, μιας και η απώλεια όρασης και ακοής λόγω οστρακιάς πριν καν τα 2 της χρόνια το 1882, καθιστούσαν και πιθανώς εξακολουθούν να καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση την προσαρμογή στις ανάγκες της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Έχει ειπωθεί για την περίπτωσή της, ότι η εκπαιδευτική της πορεία προϋπόθετε την δύναμη ενός μεταφορέα, την υπομονή ενός ανθρακωρύχου, την απόφαση ενός αγωνιστή και την λεπτότητα ενός ποιητή”.
 

Οι αναφορές στο εκπαιδευτικό “θαύμα” της Κέλερ δεν θα μπορούσαν να μη συμπεριλαμβάνουν την ειδική ενισχυτική παρουσία του εκπαιδευτικού ρόλου, προσωποποιημένη στην ομολογουμένως εκπληκτική για τα μέτρα των καιρών της προσωπική της δασκάλα Άννα Σάλιβαν. Όπως χαρακτηριστικά οι βιογράφοι της Κέλερ αναφέρουν “η θεωρητικά μέχρι τότε μη εκπαιδεύσιμη Κέλερ μορφώθηκε και διακρίθηκε σε σπουδές φιλοσοφίας, μαθηματικών και φιλολογίας. Η νεαρή κοπέλα που δεν έβλεπε, δεν άκουγε, δεν μιλούσε, έμαθε 5 γλώσσες, την αρχαία ελληνική, την λατινική, την αγγλική, την γαλλική, την γερμανική”.
 

Το εκπαιδευτικό θαύμα της Κέλερ δεν εξαντλείται στην οριακή για τα μέτρα των καιρών της ανάπτυξη των δυνατοτήτων της, συμπληρώνεται από τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στους κοινωνικούς αγώνες και προσπάθειες με στόχο την ευρύτερη (γενική) κοινωνική συνείδηση των δυνατοτήτων που η “ειδική” περίπτωσή της πιστοποίησε. Η Έλεν Κέλερ ήταν για μια δεκαπενταετία πρόεδρος της εταιρίας “Τζον Μίλτον” που είχε ως αντικείμενο την μόρφωση 300.000 τυφλών στις ΗΠΑ και περίπου άλλων 15.000.000 στον υπόλοιπο κόσμο. Ταξίδεψε σε όλες τις άκρες της γης, γνωρίστηκε και συνεργάστηκε με τους σημαντικότερους των καιρών της συγγραφείς όπως ο Τουέν και ο Σο. Συνέγραψε ουκ ολίγα τον αριθμό κείμενα , συγγράμματα και βιβλία. Σημαντικότερο και πλέον προβεβλημένο όλων ήταν το υπό τον τίτλο “Η ιστορία της ζωής μου” που κυκλοφόρησε το 1902 όταν η Κέλερ ήταν μόλις 20 χρόνων και το οποίο έγινε και κινηματογραφική ταινία με πρωταγωνίστρια την ίδια.

Ο αυτοπροσδιορισμός της Κέλερ: Η πλέον αποκαλυπτική – εξομολογητική φράση της Κέλερ  την εποχή της παγκόσμιας αναγνώρισής της, είναι χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο η διάσημη αμερικανίδα τυφλοκωφή αντιλαμβανόταν τον πρωταγωνιστικό της ρόλο: “Αφού δεν υπάρχει βασιλικός δρόμος για την κορυφή χρειάζεται να προχωρώ με δυσκολία το ανηφορικό μονοπάτι. Πολλές φορές γλιστράω προς τα πίσω, πέφτω, σηκώνομαι όμως γρήγορα και τρέχω ενάντια στα εμπόδια. Συχνά χάνω για λίγο την διάθεσή μου, αλλά την ξαναβρίσκω και την κρατώ πιο σφικτά. Σέρνομαι τότε αποφασιστικά προς τα πάνω, κερδίζω κάτι λίγο, αναθαρρώ, παίρνω πιο πολύ ζήλο, ανεβαίνω ψηλότερα και τότε αρχίζω να βλέπω τον ορίζοντα να πλαταίνει. Ο κάθε προσωπικός αγώνας που δίνεται είναι από μόνος του μια νίκη”. Είναι προφανές ότι ο αυτοπροσδιορισμός της Κέλερ στο ελάχιστο δεν παραπέμπει στο μοντέλο της “γυναίκας – θαύματος” που διακρίνεται από τις ειδικές ικανότητές της. Αντίθετα παραπέμπει στις πλέον χαρακτηριστικές της Ιστορίας επαναστατικές συνειδήσεις και στις διαδικασίες ολοκλήρωσης και ωρίμανσής τους.

Η επαναστατική προσωπικότητα της Κέλερ: Ενδεικτικά πιστοποιητικά του βαθιά προοδευτικού χαρακτήρα και της συγκρουσιακής προσωπικότητας της Κέλερ, κομίζουμε από τη μια και μοναδική της επίσκεψη, σε χρόνια εμφύλιο-πολεμικά δίσεκτα, το Νοέμβριο του 1946. Μετά το πέρας της επίσκεψης η Κέλερ απευθύνεται με επιστολή της προς τους οικοδεσπότες της (Διοίκηση Φάρου Τυφλών) και αντί των “τυπικών” ευχαριστηρίων προς τους “άρχοντες της ψωροκώσταινας”, αντί των αναμενόμενων από μια διάσημη αμερικανίδα που επισκέφτηκε την “πτωχή πλην τίμια” Ελλάδα στους χρόνους της απροσχημάτιστης εξάρτησής της, διατυπώνει λόγο … αγενέστατα επαναστατικό: “Όταν σκέπτομαι την εγκληματικά ανόητη πολιτική των συμμάχων σχετικά με την αποκατάσταση της μοναρχίας στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο, θυμώνω πολύ. Ό,τι μεθοδεύτηκε και έγινε σήμαινε την επιστροφή των αντιδραστικών δυνάμεων που ποδοπατούν τις αξίες για τις οποίες – υποτίθεται – πολεμήσαμε στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο: ελεύθερο λόγο, τύπο, απελευθέρωση από τον φόβο και την τυραννία. Αναρωτιέμαι σε τι άραγε ωφελεί τον ελληνικό λαό η μόνο τυπική εθνική ανεξαρτησία αν του αρνούνται αυτά τα ανθρώπινα δικαιώματα...” Σε ότι δε αφορά την επικυρίαρχο της πτωχής πλην τίμιας Ελλάδας γενέθλια χώρα της, η Κέλερ απευθυνόμενη στους κυριαρχούμενους αποτιμά: “ Από τις ανεπαρκείς και αντιδραστικές διοικήσεις των ΗΠΑ και τους ανά τον κόσμο εντολοδόχους τους γίνεται κάθε προσπάθεια να καταπνιγεί ο ριζοσπαστισμός. Μπορώ και θέλω να ελπίζω όμως, ότι οι άνθρωποι θα ξεσηκωθούν πριν να είναι πολύ αργά για να υποστηρίξουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια”.

Επιμύθιο: Αδιαμφισβήτητα η αμερικανίδα τυφλοκωφή Έλεν Κέλερ ήταν ένα από τα πολύ μεγάλα “θαύματα θέλησης” του προηγούμενου αιώνα. Θαύμα κρινόμενο με μέτρα φυσικά ανθρώπινα, όχι με … ειδικά, μεταφυσικά. Και όπως όλα τα θαύματα που κρίνονται με ανθρώπινο μέτρο, έτσι και αυτό εμπεριείχε ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό του – ικανή και αναγκαία συνθήκη ύπαρξής του – την βαθιά ανατρεπτική – επαναστατική συνείδηση. Τα ανθρώπινα “θαύματα” (που καμία σχέση δεν έχουν με τα μεταφυσικά), είναι εξ ορισμού σκέψη και πράξη επαναστατική!